हमारे यहां केवल दो प्रकार के साहित्य देखने को मिलते हैं। भाषा साहित्य और धर्म साहित्य, लेकिन चारणी साहित्य एकमात्र साहित्य है जो ज्ञातिलक्षी साहित्य है। हिंदी साहित्य के इतिहास में मध्यकाल को चारण काल के नाम से जाना जाता है। चारण जाति में नामी अनामी संतों, भक्तों, देवीयों और कवियों की परंपरा देखने को मिलती है। अन्य समाजों की तरह ही चारण जाती में भी कई शाखाएँ, उपशाखाए हैं। उनमें से एक मेहडू शाखा है। चारण चौथो वेद, वण पढयो वातो करे ये मद्देनजर चारणकुळ विधा, व्यासंगी रहा है। जिसमे मेहडू कुळ भी બાકાત नही रहा है। इस प्रकार, चारण समाज में, मेहडू वंश को ‘ऋषि’ की पदवी पाया जाना, जो रावलदेव की पुस्तक में उल्लेख पाया जाता है। चारणों की मेहडू शाखा वर्तमान पाकिस्तान में स्थित कालीजर पहाड़ की तलेटी में स्थित है सराई, कबडी ओर गुंगड़ा नाम के गाँवो के गरासदार थे। इस मेहडू कुळ में रतन मेहडू (प्रथम) हुये, उनके 3 पुत्र फूल, बोवीर ओर लुणपाल हुये। झाला राजवंश ने बोवीर मेहडू को दशोंदी स्थापित करके पाटड़ी तहसील का देगाम गाँव गरास में दिया। फूल मेहडू के वंशजों ने बोरसद तालुका के वालोवड़ गाँव और गरास पाया और तीसरा लुणपाल मेहडू को जूनागढ़ के रा ‘खेंगार द्वारा अर्ध अरब पसाव के साथ जूनागढ़ राज्य गरास में दिया गया था। फूल मेहडू वालोवड़ में बस गये और चारणोंचित कार्य करके प्रसिद्धि प्राप्त की। उनकी पाँचवी पीढ़ी में लाखा मेहडू हुये, जिनके पुत्री आई श्री जेतबाई माँ हुये, जो आज भी चारण तथा चारणोंत्तर समाज मे एक लोक देवी के रूप में पूजा की जाती है। आई जेतबाई माँ के चाचा की 9वीं पीढ़ी में अवचल मेहडू हुये। उनके वहां भक्त कवि गोदड़ मेहडू का जन्म हुआ। गोदड़ मेहडू का जन्म वि.स. 1690 तथा નિવાર્ણ वि.स. 1791 में हुआ। इस प्रकार, उन्होंने 101 वर्ष भक्तिमय तथा प्रशिद्दि पात्र जीवन बिताया। गोदड़जी मेहडू समकालीन समय मे एक अच्छे कवि और भक्त के रूप में उनकी रचनाओं से अनुमान लगाया जा सकता है। वे कवि होने के साथ छंदशास्त्र के भी ज्ञाता थे, इस वजह से, यह माना जा सकता है कि उनके राजा-महाराजाओ ने लाख पसाव या करोड़ पसाव के साथ गाँव-गरास भी दान किये होगे। गोदड़जी मेहडू ईसरदासजी रोहड़िया को अपना मानसगुरु मानते थे, इसीलिए! शायद वह भी, ईसरदासजी માફ ક घोड़ा सह महिसागर गमन कर जलसमाधि ली है, गोदड़जी मेहडू ने अपने जीवनकाल के दौरान, गुजरात, राजस्थान की कई यात्राएँ की होंगी और उस समय के दौरान उन्होंने अच्छे प्रमाण में कीर्ति भी प्राप्त कि होगी। उनकी रचनाओं में गुजरात, राजस्थान के अलग अलग विभिन्न राज्यों के राजा – महाराज, બિરદાવલીઓ युद्धसंग्रामो या अन्य घटनाओं विषयक जानकारी मिलती है। गोदड़जी मेहडू के वंशज “वर्तमान में एक वैभवी विरासत को बनाए रखते हुए, आणंद तालुका के सामरखा गांव में रहते हैं। गोदड़जी कवन “यदि इस विषय पर चर्चा करते हैं, तो आपको उनसे कुल 33 जितनी रचनाएँ मिलती है. इसमें 6 जितनी दीर्घ ‘रचनाएँ’ और 27 जितनी लघु रचनाएँ मिलती हैं। गोदड़जी दीर्घ रचनाओं में छाया भगवत, चौबीस अवतारों का रा गीत, गण सर्वतत्व, गण राजशी हिंगोला उत रो, जरान “बहनेरी, आदि पाए जाते हैं, जबकि लघु रचनाओं में हरिस्तवन, हरिभजन, जेतबाई का गीत, त्रिसंध्या, रायघण, रूपक, सुरतान सोलंकी का गीत, आदि शामिल हैं, जिन्हें छंद 1 से 5. में प्रस्तुत किया गया है। प्रस्तुत 33 रचनाओं को 4 विभाग में वर्गीकृत किया गया है।
जो इस प्रकार है:
(१) पौराणिक रचनाएँ
(२) भक्ति और ज्ञानवर्धक रचनाएँ
(३) ऐतिहासिक रचनाएँ और
(४) छंद शास्त्रविषयक रचनाएँ,
जिसका हम परिचय देंगे.
●गोदड़जी मेहडू के पौराणिक रचनाएं
गोदड़जी की पौराणिक विषयक चार जितनी रचनाएं मिलती है! जिसमे “छाया भागवत” सबसे दीर्घ! रचना है, “छाया भागवत” वि.स. 1783 में रचीत। “छाया भागवत” गुजरात के चारणी साहित्य में गोदड़जी द्वारा किया गया एक शक्तिशाली योगदान है। गोदड़जी से पहले, किसी भी चारण रचनाकार ने ‘श्रीमद भागवत’ को पूरे चारणी साहित्य में उद्धृत नहीं किया। अठारह पुराण का महत्व रखने वाले श्रीमद्भगवत का सभी चारणोत्तर कवियों ने अपनी शैली में अनुवाद किया है। लेकिन गोदड़जी ने चारणी शैली में अपनी अनूठी प्रतिभा के साथ ‘श्रीमद्भागवत’ का परिचय दिया है। वर्तमान रचना की पांडुलिपि गोदड़जी के समय से है, और पुरानी रचना उधई द्वारा खराब होने के कारण, पुराने होने और पीछे के पन्ने नहीं पाए जाने के कारण सम्पूर्ण रचना नहीं मिल सकी।
चारण शैलियों में छंदों, अलंकारों, रसों, कथनों आदि का समुचित रूप से उच्चारण करके, गोदड़जी ने प्रस्तुत कार्य को चारणोंचित न्याय दिया है। इस प्रकार, भागवत एक विसाल विषय है, लेकिन गोदड़जी ने इसे संक्षेप में प्रस्तुत किया है, जहां उपयुक्त है, और जहां भी इसकी आवश्यकता है, वहां कथा का विस्तार भी किया है। गोदड़जी *લાઘવતા,* भाषा पत्रिकाओं आदि में मौलिकता का एक नया भाव देखने को मिलता है तो दूसरी ओर, उनके पूर्ववर्ती कवियों के सकारात्मक प्रभाव को देखने में मिलता हैं।
श्रीमद्भागवत ’में कही कही *સુરુચિ ભંગ થાય તેવાં* विवरण हैं। जिसको गोदड़जी ने कथा को नुकसान पहुंचाने से रोकने के लिए, चारण का और समाज में कवि की स्थिति कैसे और क्या है? यह सिद्ध किया है। ‘छाया भागवत’ में, गोदड़जी मेहडू भक्त और एक संतप्रकृति *જીવ તરીકે ઊભરી આવે છે.*
पुराणों का हिंदू धर्म में बहुत महत्व है, क्योंकि वे इतिहास से जुड़े रहे हैं। इन पुराणों में नए सिरे से रुचि होने के बावजूद, वीरता के महत्व को विशेष रूप से वीर युद्ध की कहानियों के कारण स्थापित हुआ है।
‘छाया भागवत” के बाद, गोदड़जी के पुराणविषयक महत्व की दीर्घ रचनाओं में ‘गण सर्वतत्व’ और ‘चौबीस अवतार रा’ गीत हैं।
“गण सर्वतत्व” में, गोदड़जी ने ज्योतिष और पुराणो की तत्व ग्रहण करके उसको संक्षेप में यहां प्रस्तुत किया है।
‘चौबीस अवतार रा’ गीत, जिसे ‘लघु अवतार चरित्र’ के रूप में भी जाना जाता है। नरहरदानजी रोहडिय़ा के बाद के परमेश्वर के पुराणोक्त चौबीस अवतारों को चारणी साहित्य में अवतरित (उद्धृत) करने का श्रेय गोदड़जी मेहडू को दिया जाता है। इस कृति में गोदड़जी ने छंदशास्त्र और हरिकथा दोनों को शामिल किया है। पूरी रचना चारणी काव्य शास्त्र के विभिन्न रूपों में है। गोदड़जी ने भक्तों को भागवत की अच्छी दिनचर्या से लाभान्वित किया है।
जिज्ञासु भक्तों के लिए जो अधिक समय भजन, पूजा, पाठ और भजन करने में असमर्थ हैं – संसारिक व्यस्तता के कारण, उन्होंने गागर में सागर ’भरकर भक्तों की भक्ति का पोषण करने का काम किया है।
गोदड़ मेहडू की भक्ति और ज्ञान-आधारित रचनाएं गोदड़ मेहडू न केवल एक अच्छे चारण कवि थें, बल्कि उनकी अद्वितीय भक्ति भावना के कारण उन्हें ‘देवीपुत्र’ के रूप में भी सम्मानित किये गये है। यहाँ हम भक्ति और आत्मज्ञान की प्रक्रिया का आनंद लेते हैं, भक्तिमय बनते हैं।
‘त्रिसंध्या’ गोदड़जी की महान रचनाओं में से एक है। यद्यपि ‘त्रिसंध्या’ नाम से प्रस्तुत कृति को भगवती उमियाजी, सावित्री और लक्ष्मीजी के रूप में माना जाता है। इस प्रकार, यहाँ गोदड़जी जगदम्बा के विभिन्न रूपों को रखा गया है जो चारणोंचित गोदड़जी की देवी भक्ति को उजागर करते हैं।
इसके अलावा हरि का ऋणी गीत, आरती महिमा गीत, देवो की अभिलाषा का गीत, प्रबोधात्मक गीत, आत्मा उपालंभ – ठबका के 1 से 4 गीतों तथा खेतरपाळ के छंद जैसी लघु रचनाएं भी उनकी भक्ति और आध्यात्मिकता को दर्शाते हैं।
गोदड़जी मेहडू भक्तिमार्गी कवन एक किनारा है ओर दूसरे किनारे ज्ञानमार्गी कवन है। इन दोनों किनारों के बीच, प्रबुद्धता के शुद्ध जल का प्रवाह बहता है, जिससे जन समाज के सह्मार्ग पर चलने और समाज में सद्भावना और सुख – सांति का प्रभाव बढ़ता है। इस प्रकार मानव को प्रेरित करने का मार्ग प्रशस्त करता है। इस मामले में भी इस कवन का मूल्य महत्वहीन नहीं है।
गोदड़जी मेहडू की ऐतिहासिक रचनाएं
गोदड़जी भले ही भक्त कवि थे, *પણ ! ખોળિયું તો ચારણનું ને !* इसीलिए उनकी पूजा क्षत्रियों द्वारा की जाती है। उन्होंने उस युग के क्षत्रिय समाज की वीरता और पराक्रम का अनुभव किया है। गोदड़जी के इतिहासविषयक दो दीर्घ रचनाओं और दस जितनी लघु रचनाएँ मिलती हैं।
‘गण राज सिंह हिंगोला उत रो’ नामक ऐतिहासिक संरचनाओं को उत्तर गुजरात में सुईगाम के राजसिंह चौहान की वीरता की कहानी में चित्रित किया गया है, जिसमें दिल्ली की सेना को वीरतापूर्वक हराया गया है। रायघन रूपक नामक ऐतिहासिक कृति में भुज के राजवी राओं तमचीजी के पुत्र राओं रायघणजी की गोदड़जी की विशिष्ट शैली में देखने को मिलती है।
इन दो रचनाओं के अलावा, जेतबाई का गीत, अदाजी सोलंकी का गीत, राजसिंह चौहान का गीत। मगजी पटेल का गीत, भाना पटेल का गीत, कड़वा देसाई का गीत, रणमल्ल जाडेजा का गीत, भीमसिंह राठौड़ का गीत, शिवसिंह राउल का गीत, बखतसिंह सोलंकी और उनके भायातो के तीन गीत वगेरे लघु रचनाएं मिलती। इस प्रकार, यहाँ इन रचनाओं में हम भातीगल भारत के इतिहास की झाखी देखने को मिलती है।
गोदड़ मेहडू छंद संदर्भे रचनाएँ
गोदड़जी छंदशास्त्र के एक प्रसिद्ध विद्वान थे, जो उनके रचनाओं से सिद्ध होता है।
जोधपुर नरेश जशवंतसिंह के यशोगान को जशवंत बहुतेरि ’नाम की रचना में गाया गया है। इस रचना में गोदड़जी ने गाहा छंद और उनके अंतर का उदाहरण दिया है। यहाँ गाहा छंद में 26 अंतर बताए गए हैं। वर्तमान रचना महाराजा जशवंत सिंह के जीवन में किसी भी ऐतिहासिक घटनाओं का वर्णन या संबंध नहीं करती है, लेकिन महाराजा जशवंत सिंह की प्रशंसा को गाहा बंद के मतभेदों के उदाहरणों के माध्यम से प्रस्तुत किया है।
‘छत्रसाल बावीसी’ नाम की रचना में बूंदी नरेश छत्रसाल हाडा का यशोगान ओर छप्पय बंध के 22 प्रकारों के उदाहरण जिज्ञासु के लिए प्रस्तुत करने के लिए, द्विअर्थी कार्य के लिए गोदड़जी ने इस ग्रथं की रचना की है।
इस प्रकार, गोदड़जी ने इन दो रचनाओं छंदशास्त्रविषयक रचकर उभरते कवियों के लिए एक अच्छा आधार प्रदान किया।
गोदड़जी मेहडू पूर्वकाल के कविओं में प्रमुख स्थान रखते हैं। अपने जीवन से और कवन से गुजरते हुए, यह समझा जाता है कि उन्होंने ईसरदासजी को एक मानसगुरु बनाये और उनकी परंपरा का पालन किया है। जब वे द्वारका की यात्रा कर लौटे तब वलोवड़ गाँव के पादर में पणछोडराय का मंदिर बनाया गया और ग्रामीणों के लिए पानी की आसानी से पहुँचने के लिए सोन तलावड़ी नाम की तलाव बनाई गई। इस प्रकार, गोदड़जी मेहडू एक कवि, भक्त और दोनों के पूरक एक सामाजिक कार्यकर्ता भी थे। उन्हें कई राज-महाराजाओं ने अपने इनाम के साथ वहां रहने का अनुरोध भी किया है। लेकिन गोदड़जी मेहडू ने विपक्ष इस अनुरोध का विनम्रता से जवाब देने में संकोच नहीं किया। इस प्रकार, गोदड़ मेहडू एक प्रसिद्ध कवि और चारणी साहित्य, चारण और चारनोतर समाज में भक्त के रूप में स्थान और मान पाया हैं।
संदर्भ:- मेहडू परिवार तथा यंग चारण चारणोतर अलायन्स (YCCA). पुस्तक द्वारा जानकारी प्राप्त।
:- संपर्क :-
• हरेश्वरसिंह सज्जनसिंहजी गढवी
मो.- 9825225788.
• हितेशदान खुमानसिंहजी गढवी
मो.- 9824506254
ચારણકવિ ગોદડ મહેડૂ :એક પરિચય
ડૉ . તીર્થંકર રતુદાનજી રોહડિયા
આપણે ત્યાં બે જ પ્રકારનું સાહિત્ય જોવા મળે છે. ભાષાનું સાહિત્ય અને ધર્મનું સાહિત્ય, પરંતુ ચારણી સાહિત્ય એક જ એવું સાહિત્ય છે જે જ્ઞાતિલક્ષી સાહિત્ય છે. હિન્દી સાહિત્યના ઈતિહાસમાં મધ્યકાળને ચારણકાળ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ચારણ જ્ઞાતિમાં અનેક નામી અનામી સંતો, ભક્તો, દેવીઓ તથા કવિઓની પરંપરા જોવા મળે છે. અન્ય સમાજની જેમ જ ચારણ જ્ઞાતિની અનેક શાખા – પ્રશાખાઓ છે. તેમાંની એક મહેડું શાખા છે. ચારણ ચોથો વેદ વણ પઢચો વાતું કરે એ દૃષ્ટિએ ચારણકુળ વિધા – વ્યાસંગી રહ્યું છે. જેમાં મહેડું કુળ પણ બાકાત નથી રહ્યું. આ કારણે તે યશ અને આદર મારા પ્રમાણમાં પામ્યું છે. આમ, ચારણ સમાજમાં મહેડું કુળ ‘ ઋષિ ’ ની પદવી પામેલ જેનો રાવળ દેવના ચોપડામાં ઉલ્લેખ થયેલ જોવા મળે છે. ચારણોની મહેડુ શાખ મળે તો હાલના પાકિસ્તાનમાં આવેલ કાળિઝર પહાડની તળેટીમાં આવેલ સરાઈ, કબડી અને ગુંગડા નામે ગામોના ગરાસદાર હતા. આ મહેડું કુળમાં રતન મહેડુ (૧ લા) થયા, તેમના ૩ પુત્રો ફૂલ, બોવીર અને લુણપાળ થયા. ઝાલા રાજવંશે બોવીર મહેડુંને દશોંદી સ્થાપીને પાટડી તાલુકાનું દેગામ ગરાસમાં આપ્યું. ફૂલ મહેડુના વંશજોને બોરસદ તાલુકાનું વાલોવડ ગામ તથા ગરાસ મળ્યા. અને ત્રીજા લુણપાળ મહેડુંને જૂનાગઢના રા ‘ખેંગારે અર્ધ અબજ પસાવ સાથે જૂનાગઢ રાજ્ય ગરાસમાં આપેલ. ફૂલ મહેડું વાલોવડમાં વસ્યા તથા ચારણોચિત કાર્યો કરીને ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી. તેમની પાંચમી પેઢીએ લાખા મહેડું થયા, જેમના પુત્રી શ્રી જેતબાઈ માં થયાં, જે આજે પણ ચારણ તથા ચારણોત્તર સમાજમાં લોકદેવી તરીકે પુજાય છે. આ જેતબાઈમાંના કાકાની ૯મી પેઢીએ અવચળ મહેડું થયા. તેમને ત્યાં ભક્ત કવિ ગોદડ મહેડું નો જન્મ થયો. ગોદડ મહેડુનો જન્મ વિ.સં. ૧૬૯૦ તથા નિર્વાણ વિ.સં. ૧૭૯૧માં થયું. આમ , તેમણે ૧૦૧ વર્ષનું ભક્તિમય તથા પ્રસિદ્ધિ પાત્ર જીવન વિતાવેલ. ગોદડજી મહેડુ સાંપ્રત સમયના અચ્છા કવિ તથા ભક્ત હોવાનું તેમની રચનાઓ પરથી અનુમાન થઈ શકે છે. તેઓ કવિ હોવાથી સાથે છંદશાસ્ત્રના પણ જ્ઞાતા હતા, જેના લીધે તેમના રાજા મહારાજાઓએ લાખ પસાવ કે કરોડ પસાવ સાથે ગામ – ગરાસ દાનમાં આપ્યા હશે તેમ માની શકાય. ગોદડ મહેડુ એ ઈસરદાસજી રોહડિયાને પોતાના માનસગરુ માન્યા હતા. એટલે જ ! કદાચ તેમણે પણ ઈસરદાસજીની માફ ક ઘોડા સહ મહિસાગર ગમન કરી જળસમાધિ લીધેલ छे, જેનો પાળિયો હાલમાં આ તવારીખની ગવાહી પૂરે છે. ગોદડજીએ પોતાના જીવનકાળ દરમિયાન, ગુજરાત રાજસ્થાનના અનેક પ્રવાસ કર્યો હશે અને તે સમયે તેમણે સારા પ્રમાણમાં કીર્તિ પણ મેળવી હશે. તેમની રચનાઓમાં ગુજરાત. રાજસ્થાનનાં જુદા જુદા પ્રોતના રાજા – મહારાજ ” બિરદાવલીઓ, યુદ્ધસંગ્રામો કે અન્ય ધટનાઓ વિષયક માહિતી મળે છે. ગોદડ મહેડુ ના વંશજો “હાલ આણંદ તાલુકાના સામરખા ગામમાં વૈભવી વારસો જાળવતા નિવાસ કરે છે. ગોદડજી કવન ‘ ‘વિષયક ચર્ચા કરીએ તો તેમની પાસેથી કુલ ૩૩ જેટલી રચનાઓ સાંપડે છે. તેમાં ૬ જેટલી દીર્ઘ ‘રચનાઓ છે તથા ૨૭ જેટલી લઘુ રચનાઓ મળે છે. ગોદડજીની દીર્ધ રચનાઓમાં છાયા ભાગવત. ચોવીસ અવતાર ‘રા ગીત, ગણ સર્વતત્ત્વ. ગણ રાજશી હિંગોળા ઊત રો. જરાન ” બહનેરી વગેરે મળે છે, જ્યારે લઘુ રચનાઓમાં હરિસ્તવન, હરિભજન, જેતબાઈનું ગીત, ત્રિસંધ્યા, રાયઘણ, રૂપક, સુરતાણ સોલંકીનું ગીત વગેરે છે, જે ૩ થી ૫ કડીમાં પ્રસ્તુત થયેલ છે. પ્રસ્તુત ૩૩ રચનાઓને ૪ વિભાગમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવી છે.
જે આ મુજબ છે :
(૧) પૌરાણિક રચનાઓ
(૨) ભક્તિ અને જ્ઞાનમાર્ગી રચનાઓ
(૩) ઐતિહાસિક ૨ચનાઓ તથા
(૪) છંદ શાસ્ત્રવિષયક રચનાઓ,
જેનો આપણે આછેરો પરિચય મેળવીએ.
ગોદડ મહેડુની પૌરાણિક રચનાઓ
ગોદડજીની પૌરાણિક વિષયક ચાર જેટલી રચનાઓ મળે છે, જેમાં ‘છાંયા ભાગવત’ સૌથી દીર્ઘ ! રચના છે. છાંયા ભાગવત ’ વિ.સં. ૧૭૮૩માં રચાયેલ, ” છાંયા ભાગવત ‘ એ ગુજરાતના ચારણી સાહિત્યમાં ગોદડજીએ કરેલું શક્રવર્તી પ્રદાન છે. ગોદડજી પહેલા કોઈ ચારણ સર્જકે ‘ શ્રીમદ ભાગવત ’ ને સંપૂર્ણ પણે ચારણી સાહિત્યમાં અવતરિત કર્યું નથી. અઢાર પુરાણ માહેનું મહત્ત્વના એવા ‘શ્રીમદ્ભાગવત’ ને અનેક ચારણોત્તર કવિઓએ પોતાની શૈલીમાં અનુવાદ કર્યો છે. પરંતુ ગોદડજીએ ચારણી શૈલીમાં છે, પરંતુ ગોદડજીએ ચારણી શૈલીમાં પોતાની વિશિષ્ટ પ્રતિભાથી ‘શ્રીમદ્ભાગવત’ નો પરિચય કરાવ્યો છે. પ્રસ્તુત રચનાની હસ્તપ્રત ગોદડજીના સમયની હોવા થઈ તથા જૂની પુરાણી થવાથી અને ઊધઈ દ્વારા ખવાઈ જવાથી પાછળના પાનાંઓ ન મળવાને કારણે સંપૂર્ણ રચના મળી શકતી નથી.
ચારણી શૈલીમાં છંદ, અલંકાર, રસ, કહેવતો વગેરેનો યથાયોગ્ય વિનિયોગ કરીને ગોદડજીએ પ્રસ્તુત કૃતિને ચારણોચિત ન્યાય આપ્યો છે. આમ તો ભાગવત એ વિશાળ વિષય છે, પરંતુ ગોદડજીને યોગ્ય લાગ્યું ત્યાં સંક્ષેપીકરણ કર્યું છે, તો જરૂર જણાઈ ત્યાં કથાનો વિસ્તાર પણ કર્યો છે. અહીં ગોદડજીની લાઘવતા, ભાષાની પ્રાસાદિકના વગેરે ની નવોન્મેષ મૌલિકતા જોવા મળે છે. તો વળી ક્યાંક તેમના પર તેમના પુરોગામી કવિઓની આછેરી અસર દેખાય છે.
‘શ્રીમદ્ભાગવત’ માં ક્યાંક ક્યાંક સુરુચિ ભંગ થાય તેવાં વર્ણનો આવે છે. જેને ગોદડજી એ કથાને નુકસાન ન પહોંચે એ રીતે દૂર કરી ચારણનું તથા કવિનું સમાજમાં કેવું તથા શું સ્થાન છે? તે સાબિત કરી આપ્યું છે. ‘છાંયા ભાગવત’ માં ગોદડ મહેડુ ભક્તહ્યદયી તથા સંતપ્રકૃતિ જીવ તરીકે ઊભરી આવે છે.
હિન્દુ ધર્મમાં પુરાણોનું ઘણું મહત્ત્વ છે, કેમકે તેમાં ઈતિહાસની સાથે ધર્મકથાઓ વણી લેવામાં આવી છે. આ પુરાણોમાં નવે રસ વિલસતા હોવા છતાં તેમાં વીરરસમય યુદ્ધકથાઓને કારણે વીરરસનું મહત્ત્વ સવિશેષપણે સ્થાપિત થયું છે.
‘છાંયા ભાગવત’ બાદ ગોદડજીની પુરાણવિષયક મહત્ત્વની કહી શકાય તેવી દીર્ધ રચનાઓ ‘ગણ સર્વતત્વ’ તથા ‘ચોવીસ અવતાર રા’ ગીત છે.
‘ગણ સર્વતત્વ’ માં ગોદડજીએ જ્યોતિષ અને પુરાણોનું તત્ત્વ ગ્રહણ કરીને તેનું સંક્ષેપમાં વર્ણન અહીં આલેખ્યું છે.
‘ચોવીસ અવતાર રા’ ગીત જેને ‘લઘુ અવતાર ચરિત્ર’ પણ કહેવામાં આવે છે. નરહરદાનજી રોહડિયા પછી પરમેશ્વરના પુરાણોક્ત ચોવીસ અવતારોને ચારણી સાહિત્યમાં અવતરિત કરવાનું શ્રેય ગોદડ મહેડુને ફાળે જાય છે. આ કૃતિમાં ગોદડજીએ છંદશાસ્ત્ર અને હરિકથા આ બંને વિષયોનો સમાવેશ કર્યો છે. આ સમગ્ર રચના ચારણી કાવ્ય શાસ્ત્રના વિવિધ બંધોમાં છે. ગોદડજીએ ભક્તહૃદયીજનોને ભાગવતના સારરૂપ નિત્ય પાઠનો આ રીતે લાભ આપ્યો છે.
જિજ્ઞાસુ ભક્તહૃદયીજનોને કે જેઓ સાંસારિક વ્યસ્તતાને કારણે પઠન – પાઠન, પૂજા – પાઠ અને ભજન – કીર્તનમાં વધુ સમય ફાળવવા અશક્ત હોય તેમના માટે આ રીતે ‘ગાગરમાં સાગર’ ભરી આપીને ચારણના કર્તવ્યપાલન દ્વારા ભક્તોની ભક્તિભાવનાને પોષવાનું કાર્ય કર્યું છે.
ગોદડ મહેડુની ભક્તિ અને જ્ઞાન વિષયક રચનાઓ ગોદડ મહેડુ ચારણ હોવાને નાતે અચ્છા કવિ તો હતાં જ, પરંતુ ચારણોને તેમની અનન્ય ભક્તિ – ભાવનાને કારણે ‘દેવીપુત્ર’ તરીકે નવાજવામાં આવ્યા છે. અહીં આપણે ભક્તિ અને જ્ઞાનવિષયક રચનાઓમાંથી પસાર થવાનો આનંદ લઈએ, ભક્તિમય બનીએ.
‘ત્રિસંધ્યા” એ ગોદડજીની દીર્ધમુલક રચનાઓ પૈકીની છે. ‘ત્રિસંધ્યા’ નામ પરથી પ્રસ્તુત કૃતિ સંધ્યાવંદનાની હોવાનું અનુમાન થાય પણ અહીં ભગવતી ઊમિયાજી, સાવિત્રી અને લક્ષ્મીજીનું સ્તવન કરવામાં આવ્યું છે. આમ, અહીં ગોદડજીએ જગદંબાનાં વિવિધ રૂપોને સ્તવ્યા છે જે ચારણોચિત ગોદડજીની દૈવી – ભક્તિને ઉજાગર કરે છે.
આ સિવાય હરિનાં ઋણનું ગીત, આરતી મહિમાનું ગીત, દેવોની અભિલાષાનું ગીત, પ્રબોધાત્મક ગીત, આત્માને ઉપાલંભ – ઠબકાનાં ૧ થી ૪ ગીતો તથા ખેતરપાળનાં છંદો જેવી લધુ ૨ચનાઓ પણ તેમની ભક્તિ અને આધ્યાત્મિકતાને ઊજાગર કરે છે.
ગોદડજીનું ભક્તિમાર્ગી કવન એક કાંઠો છે અને બીજો કાંઠો જ્ઞાનમાર્ગી કવન છે. આ બંને કાંઠા વચ્ચે જ્ઞાનભક્તિનાં નિર્મળ જળની કાવ્યગંગા વહે છે, જે જન સમાજને સહ્માર્ગે ચાલવા પ્રેરે છે અને સમાજમાં એ કારણે સદુપ્રવૃતિ અને સુખ – શાંતિનો પ્રભાવ વધે છે. આ રીતે માનવને સુમાર્ગે વાળવાની પ્રેરણા આપે છે. જે દૃષ્ટિએ પણ આ કવનનું મૂલ્ય અલ્પ નથી.
ગોદડ મહેડુની ઐતિહાસિક રચનાઓ
ગોદડજી ભલે ભક્ત કવિ રહ્યા પણ, ખોળિયું તો ચારણનું ને ! એટલે ક્ષત્રિયો દ્વારા પુજાયા છે. દાન – માનના અધિકારી પણ બન્યા છે. એ યુગના ક્ષાત્ર સમાજના વીરો અને વીરતાનો જાત અનુભવ કર્યો છે. આ વીરતાએ તેમના હ્યદયમાં ઊર્મિઓનો ધોધ વહાવ્યો છે. ગોદડજીની ઈતિહાસવિષયક બે દીર્ધ રચનાઓ તથા દસ જેટલી લઘુ રચનાઓ મળે છે.
‘ગણ રાજસિંહ હિંગોળા ઊત રો’ નામની ઈતિહાસમુલક રચનાઓ ઉત્તર ગુજરાતના સુઈગામના રાજસિંહ ચૌહાણે દિલ્હીપતિની ફોજને વીરતાપૂર્વક પરાજીત કર્યાની વીરગાથા આલેખવામાં આવી છે. ‘રાયઘણ રૂપક ‘નામક ઐતિહાસિક કૃતિમાં ભુજના રાજવી રાઓ તમચીજીના પુત્ર રાઓ રાયધણજીની પ્રશસ્તિ ગોદડજીની વિશિષ્ટ શૈલીમાં અત્રે જોવા મળે છે.
આ બંને દીર્ધ રચનાઓ સિવાય જેતબાઈનું ગીત, અદાજી સોલંકીનું ગીત, રાજસિંહ ચૌહાણનું ગીત. માગજી પટેલનું ગીત, ભાના પટેલનું ગીત, કડવા દેસાઈનું ગીત, રણમલ્લ જાડેજાનું ગીત, ભીમસિંહ રાઠોડનું ગીત, શિવસિહ રાઓળનું ગીત, વખતસિંહ સોલંકી અને તેના ભાયાતોનાં ત્રણ ગીત વગેરે લઘુ રચનાઓ મળે છે. આમ, અહીં આ રચનાઓમાં આપણને ભાતીગળ ભારતના ઈતિહાસની ઝાંખી જોવા મળે છે.
ગોદડ મહેડુની છંદ સંદર્ભે રચનાઓ
ગોદડજી છંદશાસ્ત્રના સારા એવા જ્ઞાતા હતા, જે તેની રચનાઓ પરથી સાબિત થાય છે.
‘જશવંત બહુતેરી’ નામની રચનામાં જોધપુર નરેશ જશવંતસિંહનાં યશોગાન ગાવામાં આવ્યાં છે. આ રચનામાં ગોદડજીએ ગાહા છંદ અને તેના પ્રભેદોના ઉદાહરણો આપ્યાં છે. અહીં ગાહા છંદના ૨૬ પ્રભેદોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. પ્રસ્તુત રચનામાં મહારાજા જશવંતસિંહના જીવનના કોઈ ઐતિહાસિક પ્રસંગોને વર્ણવ્યા કે સાંકળ્યા નથી પણ ગાહા બંધના પ્રભેદોનાં ઉદાહરણો દ્વારા મહારાજા જશવંતસિંહના ગુણાનુવાદ જ કર્યા છે.
‘છત્રસાલ બાવીસી’ નામની રચનામાં બુંદી નરેશ છત્રસાલ હાડાનાં યશોગાન અને છપ્પય બંધના ૨૨ પ્રકારોનાં ઉદાહરણો જિજ્ઞાસુઓ માટે, પ્રસ્તુત કરવા માટે, દ્વિઅર્થી કાર્ય માટે ગોદડજીએ આ ગ્રંથની રચના કરી છે.
આમ, ગોદડજીએ આ બંને રચનાઓ છંદશાસ્ત્રવિષયક રચીને ઊગતા કવિઓ માટે સારું ભાથું પૂરું પાડ્યું છે.
મધ્યાકાળના અગ્રિમ હરોળના ચારણ કવિઓમાં ગોદડ મહેડુ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. તેમના જીવન અને કવનમાંથી પસાર થતાં ખ્યાલ આવે છે કે તેમણે ઈસરદાસજીને માનસગુરુ બનાવી તેમની પરંપરાને અનુસર્યા છે. તેઓશ્રી દ્વારકાની યાત્રા કરી પાછા ફર્યા ત્યારે વાલોવડ ગામના પાદર માં પણછોડરાયનું મંદિર બનાવ્યું તથા ગ્રામજનોને પાણી સરળતાથી મળી રહે તે માટે સોન તલાવડી નામી તળાવ બનાવડાવ્યું હતું. આમ, આમ ગોદડ મહેડુ એક કવિ હતા, ભક્ત હતા તથા આ બંનેના પૂરક એવા સમાજસેવક પણ હતા. તેમને એનેક રાજ-મહારાજઓએ ઇનામ – અકરામ સાથે પોતાને ત્યાં રહેવાની વીનંતી કરી છે. પરંતુ સામેં પક્ષે આ આગ્રહનો વિનમ્રતાપૂર્વક જ કરતા ગોદડ મહેડુ ખચકાયા નથી. આમ, ગોદડ મહેડુ ચારણી સાહિત્યના, ચારણ અને ચારણોતર સમાજમાં એક અદકેરા કવિ અને ભક્ત તરીકે સ્થાન અને માન પામ્યા છે.